امربه‌معروف و نهی از منکر؛ دو واجب جریان ساز

امر به معروف و نهی از منکر دو فریضه از ده فریضه واجب دین مبین اسلام محسوب می‌شود که در اهمیت در صدر دیگر واجبات و حتی بقاء دیگر فرائض به عمل به امر به معروف و نهی از منکر بستگی دارد. در این نوشته قصد داریم در حد توان به ابعاد این دو فریضه بپردازیم.

 

الف- امربه‌معروف و نهی از منکر در قرآن کریم
ابتدا به بیان برخی از آیات قرآن کریم در رابطه با فریضه امربه‌معروف و نهی از منکر، به شرح ذیل می‌پردازیم:
- «ولتکن منکم امه یدعون الی الخیر و یامرون بالمعروف و ینهون عن المنکر و اولئک هم المفلحون» باید از میان شما، جمعی دعوت به نیکی و امربه‌معروف و نهی از منکر کنند؛ و آن‌ها همان رستگاران‌اند.
- «ان الله یامر بالعدل و الاحسان و ایتاء ذی القربی و ینهی عن الفحشاء و المنکر...»
خداوند به عدل و احسان و بخشش به نزدیکان فرمان می‌دهد؛ و از فحشا و منکر و ستم، نهی می‌کند.
از آیات فوق نکات زیر را می‌توان استنتاج نمود:
۱. وجوب امربه‌معروف و نهی از منکر از بدیهیات است و کسی از مسلمانان در آن شک نکرده است؛
۲. وجوب این دو فریضه در همه ادیان الهی بوده و امت‌های گذشته نیز بدان مکلف بوده‌اند؛
۳. امربه‌معروف و نهی از منکر از شئون پیامبری است؛
۴. ترک امربه‌معروف و نهی از منکر علت نابودی جوامع گذشته بوده است؛
۵. امربه‌معروف و نهی از منکر از حقوق متقابل مسلمانان است و افراد جامعه اسلامی در برابر آن مسئول‌اند؛
۶. زنان نیز مکلف به امربه‌معروف و نهی از منکر هستند؛
۷. امربه‌معروف و نهی از منکر نیازمند کسب قدرت است.

ب- سیر امربه‌معروف و نهی از منکر از منظر قرآن
بر اساس آیات قرآن امربه‌معروف و نهی از منکر، از ذات پاک خداوند صادر شده و پیامبران، حاکمان صالح، مجموعه امت و فرد جامعه موظف به اجرای آن هستند.
۱. ذات پاک خداوند متعال: «ان الله یامر بالعدل و الاحسان و ینهی عن الفحشاء و المنکر و البغی ...» در اینجا به خاطر اهمیت این دو فریضه ذات خداوند متعال به‌عنوان امربه‌معروف و ناهی از منکر است؛
۲. پیامبر اکرم (ص) «.. یامرهم بالمعروف و ینهاهم عن المنکر...» در این مرتبه خاتم پیامبران حضرت محمد (ص) به این عنوان انتصاب داده شده است؛
۳. حاکمان صالح (امامان): «الذین ان مکناهم فی الارض اقاموا الصلوه و آتوا الزکوه و امروا بالمعروف و ینهوا عن المنکر ...» در مرتبه سوم کسانی که قدرت و مکنت در روی زمین به آنان داده شده است موظف به برپاداشتن نماز، پرداختن زکات و امربه‌معروف و نهی از منکر شده‌اند؛
۴. هیئت‌های امربه‌معروف و نهی از منکر: «و لتکن منکم امه یدعون الی الخیر و یامرون بالمعروف و ینهون عن المنکر ...» در مرتبه چهارم گروه‌هایی از مردم که این شایستگی را پیدا می‌کنند، دیگران را دعوت به خیر و صلاح می‌کنند و امربه‌معروف و نهی از منکر می‌کنند؛
۵. مجموعه امت: «کنتم خیر امه اخرجت للناس تامرون بالمعروف و تنهون عن المنکر و تؤمنون بالله ...»‌در مرتبه پنجم نیز همه مردم موظف به انجام این فریضه الهی شده‌اند، بر این اساس تمام آحاد افراد مؤمن و متدین مأمور به انجام این دو فریضه الهی هستند.

ج- امربه‌معروف و نهی از منکر از نگاه معصومین (ع)
در زمینه این دو فریضه الهی از منظر روایات معصومین (ع) می‌توان به مبانی مهم و کاربردی دست‌یافت که در ذیل به بعضی از آن‌ها اشاره می‌کنیم:
۱- قال رسول‌الله (ص): «.. اذا لم یامروا بالمعروف و لم ینهوا عن المنکر ... سلط الله علیهم شرارهم فیدعوا عند ذلک خیارهم فلایستجاب لهم»؛ پیامبر اکرم (ص) می‌فرمایند: ... زمانی که امربه‌معروف و نهی از منکر نکردند... خداوند متعال، بدترین و شرورترین آن‌ها را بر آنان مسلط می‌کند، پس در این هنگام دعا می‌کنند ولی دعای آنان مستجاب نمی‌شود.
۲- قال رسول‌الله (ص): «من امر بالمعروف و نهی عن المنکر فهو خلیفه الله فی ارضه و خلیفه رسول‌الله و خلیفه کتابه» رسول خدا (ص) فرمودند: کسی که امربه‌معروف و نهی از منکر کند، جانشین خدا، پیامبر خدا (ص) و کتاب خدا در روی زمین است؛
۳- قال امیرالمؤمنین علی (ع): «لاتترکوا الامر باالمعروف و النهی عن المنکر فیول علیکم شرارکم».
امیرالمؤمنین حضرت علی (ع) فرمودند: امربه‌معروف و نهی از منکر را رها نکنید در غیر این صورت بدترین شما بر شما حاکم می‌شوند؛
۴- قال الحسین (ع): «.. انما خرجت لطلب الاصلاح فی امه جدی، ارید ان آمر بالمعروف و انهی عن المنکر...» امام حسین علیه‌السلام در نامه معروفش به برادرش محمد حنفیه درباره فلسفه قیامش در فرازی می‌فرماید: من برای اصلاح امت جدم رسول خدا (ص) قیام کردم، می‌خواهم امربه‌معروف و نهی از منکر نمایم.

د- شیوه‌های عملی امربه‌معروف و نهی از منکر
بهترین و مؤثرترین راهکار‌های عملی با توجه به هدف عمده و اساسی در امربه‌معروف و نهی از منکر می‌توان به موارد ذیل اشاره کرد:
۱. شیوه عملی: اولین و مؤثرترین شیوه در امربه‌معروف و نهی از منکر تبلیغ عملی است. یکی از مهم‌ترین عوامل موفقیت پیامبر اکرم (ص) و ائمه (ع) در ترویج و گسترش مکتب، توجه به این شیوه بوده است؛
۲. احترام به شخصیت افراد: دومین اصلی که در تأثیر امربه‌معروف و نهی از منکر در خور توجه است، احترام به شخصیت افراد است. مرتکبان منکر تا وقتی‌که متجاهر به گناه نشده‌اند و به‌طور آشکار خود را نیالوده‌اند محترم‌اند و نباید به هتک حرمت آن‌ها پرداخت؛
۳. ارشاد تدریجی: معمولاً ما انتظار داریم کسانی که در گرداب منکرات غوطه‌ور شده‌اند یک‌دفعه آن‌ها را از گرداب درآوریم و یک مسلمان ایدئال بسازیم؛ درحالی‌که تربیت امری تدریجی است و فضایل و رذایل هیچ‌کدام یک‌مرتبه در جان انسان‌ها به وجود نمی‌آیند؛
۴. نرم‌خویی و محبت: از شیوه‌های مهم و مؤثر در امربه‌معروف و نهی از منکر، نرم‌خویی و محبت است؛ خصلتی که موفقیت پیامبر (ص) بنا به‌تصریح قرآن کریم مرهون آن بوده است؛
۵. تشویق به ارزش‌ها: یکی از امتیازات مکاتب الهی تشویق به خوبی‌ها و ارزش‌هاست. پیامبر مکرم اسلام (ص) از عامل تشویق در جهت پیشبرد اهداف استفاده‌های زیادی می‌کرد؛
۶. ایجاد فضای امرونهی: شکی در این مسئله نیست که محیط هرچند نقش زیربنایی ندارد ولی در پرورش فضایل و رذایل نقش اساسی دارد. رسالت انبیا نیز مبتنی بر این اصل بود که محیط را به‌گونه‌ای آماده سازند تا خود مردم عدالت را بر پادارند: «لیقوم الناس بالقسط». بنابراین پیامبر اکرم (ص) می‌فرماید: «کلکم راع و کلکم مسئول عن رعیته»؛
۷. برخورد عملی با مرتکبان منکر: به‌طورکلی اگر در کنار شیوه‌های گذشته این شیوه را مدنظر نداشته باشیم بدون شک امربه‌معروف و نهی از منکر بی‌نتیجه خواهد ماند.

ه- مراتب امربه‌معروف و نهی از منکر
۱. مرحله انزجار قلبی: اولین درجه و مرتبه نهی از منکر، هجر و اعراض یا انکار قلبی است و این در مواردی است که ما با شخصی که با او صمیمیت داریم قطع رابطه کنیم و نسبت به او سردی نشان دهیم و این برخورد، برای او تنبه تلقی شود، چه‌بسا فردی که از قطع رابطه ما استقبال کرده و او هم قطع رابطه کند و آزادتر دنبال منکرات و کار‌های زشت برود در چنین مواردی این کار درست نیست؛
۲. مرحله زبانی: درجه دومی که علما و دانشمندان برای نهی از منکر ذکر کرده‌اند، مرحلة زبان است؛
۳. مرحله عمل: مرحله سوم عمل است، امربه‌معروف عملی این است که نباید تنها به گفتن قناعت کند و فکر کنیم همه‌چیز باگفتن درست می‌شود. گفتن، شرط لازم است ولی کافی نیست باید عمل کرد و آنچه مربوط به شهروندان است برخورد عملی غیرمستقیم است.